Elzevira

Cecilia Gallerani is de Dame met de Hermelijn. Van de hand van Leonardo Da Vinci (1490)

Op wie ben jij jaloers of boos, Natuur ?
Op Vinci die jouw ster heeft gepenseeld ?
Cecilia! Thans schoner dan een beeld,
zelfs zonneglans schijnt bij haar blik obscuur.
Aan jóu de eer, als hij haar fraai figuur
zo sprekend, zwijgende, heeft afgebeeld:
Bedenk hoe schoner zij, hoe meer dat scheelt
in roem en lof voor jou, op langer duur.
Breng dus aan Lodewijk van harte dank
en Leonard, zijn hand en zijn talent
die jou aan ‘t nageslacht zo openbaart.
Wie haar hier ziet, zelfs niet met haar bekend,
is ‘t of zij leeft en tevens onvergank’-
lijk is. In kunst toont zo Natuur haar aard.

(vertaling Ronald Op den Orth - November 2013)

[Een melding nog als end *.
Weet Lodewijk, hoewel haar buik ‘t verheelt,
dat zij vier maanden hier Uw nakroost teelt!]

* In de vorm van een staart, aangeplakt door
de vertaler, die zich behoorlijk heeft ingelezen.



Sopra il ritratto di Madonna Cecilia, qual fece Leonardo (1493)

Di che ti adiri? A chi invidia hai Natura
Al Vinci che ha ritratto una tua stella:
Cecilia! sì bellissima oggi è quella
Che a suoi begli occhi el sol par ombra oscura.

L'onore è tuo, sebben con sua pittura
La fa che par che ascolti e non favella:
Pensa quanto sarà più viva e bella,
Più a te fia gloria in ogni età futura.

Ringraziar dunque Ludovico or puoi
E l'ingegno e la man di Leonardo,
Che a' posteri di te voglia far parte.

Chi lei vedrà cosi, benché sia tardo, -
Vederla viva, dirà: Basti a noi
Comprender or quel eh' è natura et arte.

Bernardo Bellincioni

Uit:  Italie in 100 brieven van Plato tot Pasolini van het DAvidsfonds 2012. Samensteller Patrick Lateur.

Italie in 100 brieven  geeft een mooi beeld van het genre 'brief'  door de eeuwen heen waarbij natuurlijk belangrijk is om te bedenken dat het tot de komst van de telefoon de enige manier was om met elkaar in contact te blijven of afstand.  Allerlei soorten brieven zijn opgenomen en de gekozen schrijvers zijn allen bekende schrijvers, denkers, schilders, kunstenaars het zijn niet alleen  italianen  maar ze schrijven  over Italie of althans in een Italiaanse context.  

Nadat ik enkele maanden geleden  Leonardo da Vinci als  verteller en schrijver van fabels  ontdekte, stuitte ik door toeval op deze open sollicitatie van Da Vinci gericht aan de heerser  van Milaan Ludovico Sforza bijgenaamd il Moro. 

De brief wordt ingeleid door de samensteller van de brievenverzameling Patrick Lateur en ik neem aan dat Lateur de bedenkers is van de titel:  

Mijn Kennis en Kunde

INLEIDING TOT DE BRIEF VAN LEONARDO AAN LUDOVICO SFORZA BIJGENAAMD IL MORO

Leonardo da Vinci (1452 - 1519) was er zich van bewust dat hij eigenlijk niet echt behoorde tot de culturele en intellectuele kringen die in Florence de renaissance belichaamden. Hij kende namelijk geen Latijn en dus waren de 'vrije kunsten' (artes liberales) aan hem voorbijgegaan. De 'omo senza lettere' legde evenwel een enorme belangstelling aan de dag voor alles wat er in de natuur aan krachten leeft, deed onderzoek naar de bewigingen van water, lucht en lichamen, ontdekte veel en vond veel uit. Dat resulteerde in een ontzaglijk oeuvre met schetsen en teksten, niet in het Latijn maar in het Toscaans. Symptomatisch voor de 'ongeletterde' die zich tegenover zijn wereld wil bewijzen is de sollicitatiebrief (Codex Atlanticus 1082r) die de dertigjarige Leonardo richt aan de machtige Milanese hertog Ludovico Il Moro. In het Florentijnse atelier van Verrocchio had hij zich bekwaamd in de 'mechanische kunsten' (artes mechanicae) en er als technische kunstenaar geleerd hoe hij moest schilderen en beeldhouwen, maar ook hoe hij een paleis of een kerk, oorlogstuigen en toneelmachines moest bouwen, of hoe men dijken en kanalen kon aanleggen. In Milaan waagt hij zijn kans.

Aan Ludovico Sforza il Moro, hertog van Milaan

Doorluchtige Heer, tot dusver heb ik in voldoende mate de proeven gezien en beoordeeld van eeieder die zichzelf als meester en uitvinder van oorlogstuigen beschouwt. En ik stel vast dat de uitvindigen en de werking van bedoelde machines geenszins verschillen van wat gewoonlijk wordt gebruikt. Zonder afbreuk te doen aan iemand anders veroorloof ik me dan ook me te richten tot Uwe Excellentie en u mijn geheimen te onthullen. En als u dat wenst, bied ik u vervolgens ook aan te gepasten tijde zowat alles uit te voeren wat hieronder in het kort en gedeetelijk vermeld wordt. 

1. Ik heb modellen van uiterst lichte maar sterke bruggen die zeer gemakkelijk te verplaatsen zijn om daarmee de vijanden te achtervolgen dan wel te ontvluchten. Ik heb ook andere die veilig zijn en zowel tegen vuur als tegen een aanval bestand zijn en die gemakkelijk en zonder moeite worden afgebroken en opgebouwd. Ik ken ook methoden om de bruggen van de vijand te verbranden en vernietigen. 

2. Ik weet hoe bij de belegering van een plaats het water uit de grachten verwijderd moet worden en hoe  men een oneindig aantal bruggen, stormrammen en ladders kan maken en andere tuigen die betrekking hebben op zo'n onderneming. 

3. Item, als men bij de belegering van een plaats geen gebruik kan maken van bombarden omwille van de hoge wallen of de versterkte vesting of ligging, ken ik methoden om gelijk welke burcht of andere vesting te verwoesten, zolang de grondvesten maar niet op de rotsen rusten, etc.

4 Ik ken ook methoden om heel bruikbare bombarden te maken die gemakkelijk te vervoeren zijn om daarmee kleine stenen af te schieten, zodat het op een regen lijkt. Met de rook jagen zij de vijand grote schrik aan, en richten zij grote schade en verwarring aan. 

5. Item, ik ken methoden om via geheime, geluidloos gegraven kronkelwegen ondergronds op een bepaalde, afgesproken plaats te komen, zelfs als men onder grachten of onder een rivier door moet lopen.

6. Item, ik zal overdekte wagens maken, onaantastbaar en veilig, die met hun geschut de vijandelijke gelederen binnendringen en de grootste gewapende troepen vernietigen. En achter die wagens zal ongedeerd en ongehinderd een grote infanterie kunnen volgen.

7. Item, indien nodig zal ik bombarden maken, mortieren en vlammenwerpers, qua vorm heel mooi en nuttig, heel anders dan die welke men gewoonlijk gebruikt. 

8. Waar het werk van bombarden faalt, zal ik katapulten ontwerpen, kruitwagens, ballista's en ander tuig, verbazend doeltreffend en total ongebruikelijk. Kortom, naargelang van de wisselende omstandigheden zal ik een eindeloze verscheidenheid van oorlogstuig ontwerpen voor aanval en verdediging.

9. En als er slag moet worden geleverd op zee, heb ik plannen voor veel werktuigen die uiterst geschikt zijn voor aanval en verdediging, en schepen die bestand zullen zijn tegen elk geschut, hoe zwaar ook, en tegen kruit en rook.

10. Ik denk in vredestijd volledig te voldoen op het vlak van architectuur in vergelijking met wie ook, bij de constructie van particuliere en openbare gebouwen, en om water te leiden van de ene plaats naar de andere. 

Item, ik zal beelden maken in marmer, brons en klei, en ik kan ook om het even welk onderwerp schilderen en me meten met elk ander, wie het ook zij.

Bovendien zal ik werk kunnen maken van het bronzen paard, dat een onsterfelijke roem en een eeuwig eerbetoon zal zijn voor de zalige nagedachtenis van de heer uw vader en voor het beroemde huis van de Sforza's.  

En als iemand denkt dat iets van de boven vermelde zaken onmogelijk en onuitvoerbaar is, dan ben ik onmiddellijk bereid een demonstratie te geven in uw park of op welke plaats ook die Uwe Excellentie zal behagen, bij wie ik me in alle nederigheid aanbeveel. 

Bij herlezing valt me op dat Leonardo zichzelf presenteert met veel gevoel voor de balangen van zijn toekomstige  broodheer. Hij is de ingenieur die de oorlogzuchtige Sforza zal helpen om onoverwinlijk te zijn.  Maar met veel gevoel voor de veranderende omstandigheden prijst Da Vinci zichzelf ook aan als een nuttige werknemer in tijden van vrede.  En in deze brief wordt alvast de kiem gelegd voor het maken van wat het grootste bronzen paard van de wereld had moeten worden.  Da Vinci werkte van 1482 tot 1499 aan het hof van de hertog van Milaan en is jaren bezig geweest met het maken van dit bronzen paard.  Het hiernaast afgebeelde schilderij van De Dame met de Hermelijn is een ander voorbeeld van Leonardo's ijver om Il Moro te behagen.  Cecilia Galezza, want kunsthistorici menen dat zij de dame met de hermelijn (fret) was, was een van de minnaressen van Ludovico Sforza.  In vredestijd prijst Da Vinci zijn kunstzinnige (artes liberales) kant aan: schilderen, beeldhouwen, mooie dingen maken voor een heerser die de wereld wil tonen dat hij niet alleen een sterke heerser is op het slagveld ook de middelen heeft om te pronken met schilderijen en grootse en zeer spectaculaire feesten die Leonardo voor hem organiseerde.

De schaalmodellen van een brug,  een aantal kranen,  vleugels en andere constructies staan in de centrale hal van het voormalig postkantoor aan de Coolsingel en zijn onderdeel van de  rondreizende tentoonstelling over Leonardo da Vinci.  De Homo Universalis, dacht ik tot voor kort vooral omdat hij  ingenieur en een begaafd schilder was.  

Als kind bezochten we gedurende de schoolvakantie een paar keer het Museo Nazionale della scienza e della tecnologia Leonardo da Vinci waar sinds 1953 een galerij is ingericht met schaalmodellen van zijn toestellen.   Na het museum gingen we naar het nabij gelegen Cenacolo Vinciano om het fresco van het Laatste Avondmaal te bekijken. Leonardo schilder en ingenieur.  Jaren geleden ben ik met de kinderen  ook eens naar een soortgelijke tentoonstelling geweest is de Kunsthal in Rotterdam en bij de Fondation Giannadda in Martigny.  

In  Rotterdam is naast de centrale hal een langgerekte zaal met enorme fotografische reproducties van de Mona Lisa te bezichtigen die dankzij  geavanceerde fototechnieken een nieuw licht hebben geworpen op dit wereldberoemde schilderij. 

Inmiddels noemen we Leonardo de eerste echte wetenschapper in moderne zin.  We weten dat hij al vanaf zeer jonge leeftijd de natuur heel nauwkeurig bestudeerde.  Wat ik op de tentoonstelling las, maar waar verder geen aandacht aan werd besteed is dat Leonardo ook een begaafd musicus schijnt te zijn geweest.  Maar wat ik nergens las,  is dat hij ook een begenadigd verteller was van beknopte fabels  die hij zelf bedacht en die geinspireerd waren op zijn observaties van de natuur.  Die fabels schreef hij vervolgens weer in de kantlijnen van zijn codices en daardoor kunnen we die nog lezen. 

Bij  Uitgeverij Christofoor vond ik een aantal maanden geleden een boek met fabels en legenden van Da Vinci op zolder terwijl ik boeken aan het opruimen was. Een vertaling van uitgeverij XXX uit de jaren zeventig.   De originele uitgave werd begin jaren zeventig  gepubliceerd door de Italiaanse uitgeverij Giunti / Nardini uit Florence. De eenvoudige fabels hebben een tijdloze vanzelfsprekende schoonheid. Misschien zijn ze wel zo mooi vanwege de eenvoud van de beelden en de stijl.  En het zou kunnen dat ook hier het feit dat  Leonardo geen Latijnse en Griekse retorica beheerste in zijn voordeel zijn geweest. Hij kon de dingen beschouwen zoals ze waren.  Met misschien wel die eenvoudige kinderlijke blik die nodig is om schoonheid zonder vooroordelen te ervaren.

Hieronder volgt de eerste fabel die ik op zolder las. Het wonderlijke is dat de fabel vertelt over de doodgewone eigenschappen van een vijg en een kastanje.  Maar met een paar woorden geeft Leonardo een zodanig perspectief aan de  vijg en de kastanje, maakt hij hun rol in de natuur zo expliciet zoals alleen een begenadigd observator en verteller dat kan. Die natuur die nu dezelfde is als in de tijd van Leonardo da Vinci.  Vijgen zijn nog steeds net zo lekker als 500 jaar geleden. Maar na lezing van deze fabel pluk je ze nooit meer zonder even aan Leonardo's perspectief van deze eenvoudige handeling te denken. 

De vijg en de kastanje

Op een dag zag de kastanjeboom dat er een man in de vijgenboom zat. De man trok aan een tak, plukte er de rijpe vijgen vanaf, stopte ze een voor een in zijn mond en kauwde ze helemaal fijn met zijn tanden. De kastanjeboom lachte besmuikt en zei: ‘Vijgenboom, moeder Natuur heeft je toch wat slechter bedeeld dan mij. Kijk eens hoe ze mij gemaakt heeft:  is het je wel een opgevallen hoe ze mijn kindertjes  bewaart? Eerst heeft ze hun een fijn hemdje aantrokken. Daaroverheen dragen ze een jasje van stevig gevoerde huid. Maar nog was het moeder Natuur niet voldoende. Ze heeft ze een voor een neergelegd in een stevig bedje, een doos die afgezet is met harde, scherpe stekels. Zo behoedt ze mijn kinderen tegen de handen van de mensen.’

Toen de vijgenboom dit hoorde begon ze te lachen en alle vijgenkindertjes lachten hard mee. En toen ze uitgelachen was zei ze: ‘vertel me eens, kastanjeboom, wat weet je eigenlijk van de mens? De mens is zo slim dat hij je ondanks je stekels toch je vruchten steelt. Hij schudt je takken ruw door elkaar en slaat er naar met een lange stok. Of hij gooit net zo lang met stenen naar je vruchten, totdat ze vanzelf op de grond vallen. En als hij ze daar dan ziet liggen dan vertrapt hij ze met zijn voeten. Of hij slaat erop met een steen. De mens is slim genoeg om de bolster met stekeltjes open te krijgen. Jouw arme kindertjes krijgen heel wat te verduren. Terwijl mijn kindertjes heel voorzichtig worden geplukt. Dankzij de wijsheid van de natuur worden mijn vruchten alleen maar door handen opengemaakt.’

Vrij vertaald uit Fabels en Legenden van Leonardo da Vinci.  Standaard Uitgeverij Antwerpen – Utrecht 1972 en uit  Favole e leggende van Giunti / Nardini 1971.

Kunst, kunstenaar, ambacht, ambachtsman of vakman dat is de vertaling van arte, artista, arte e artigiano.  In het Italiaans is de etymologie van deze woorden allemaal afkomstig van het Latijnse 'ars - artes'. 

ars Latijn voor ‘vaardigheid’, ‘kunst’, waarbij kunst niet wordt bedoeld in zijn huidige ‘geïnspireerde’ betekenis. Het begrip ‘ars’ werd ontwikkeld in de bloeitijd van het Romeinse keizerrijk. In de laatantieke samenleving waren kennis en wetenschap georganiseerd in artes:

-de artes liberales (intellectuele vaardigheden voor de vrije burger),

-de artes mechanicae (handvaardigheden waarmee een werkend mens in zijn levensonderhoud voorzag, waartoe men ook de schilder- en beeldhouwkunst rekende) en

-de artes incertae (tovenarij, waarzeggerij, zwarte kunst of nigormantie). Deze driedeling werd gedurende de Middeleeuwen gehandhaafd, waardoor er in deze periode nog geen verschil ontstaat tussen kunstenaar en handwerksman.

Bij een bezoek aan de expositie over Leonardo Da Vinci in het voormalig postkantoor aan de Coolsingel in Rotterdam,  wordt duidelijk dat Leonardo Da Vinci's vaardigheden en vakmanschap nog steeds ongeëvenaard zijn . Door zijn grenzeloze nieuwsgierigheid bekwaamde hij zich in zo  uiteenlopende vaardigheden dat we nu nog steeds diep onder de indruk zijn van zijn veelzijdigheid.  Hij ging als jongeling in de leer bij juwelier, schilder en beeldhouwer  Andrea del Verrocchio .   In de  bottega (werkplaats / atelier) van Verrocchio leerde hij technieken.  Botticelli  en Ghirlandaio waren ook leerling van Verrocchio geweest maar alleen Da Vinci was geniaal, een multitalent.   Wat hem  zo veel verder bracht dan zijn vakbekwame tijdgenoten was zijn eindeloze nieuwsgierigheid en een schijnbaar onuitputbare werklust. 

Hij bestudeerde bijvoorbeeld de kranen die waren gebruikt door Brunelleschi bij de bouw van de koepel van de Dom van Florence.  Hij bestudeerde ze en bedacht dan ook verbeteringen en werkte die uit in allerlei werktekeningen en hij beschreef allerlei processen in kleine boekjes de zogenaamde codices.   Die teksten en tekeningen  zijn nu gebruikt om die apparaten en machines na te bouwen. 

De observatie van de natuur was voor Leonardo da Vinci een belangrijke bron van kennis.  En men veronderstelt dat het feit dat hij geen Grieks en Latijn kon lezen en schrijven (dat waren de toenmalige wetenschappelijke talen)  zijn werkwijze en zijn Water wervelingen, golven, stroom, energie en luchtstroom, de werking van het licht. 

NieuwerOverzichtOuder